Psychologiczne aspekty wchodzenia w związek

Dr Magdalena Gawrych

Dlaczego wchodzimy w związki?

Ludzie pragną bliskich relacji i romantycznej miłości, stanowiącej dla wielu jeden z najważniejszych celów w życiu. Mimo wielu wyzwań społecznych, towarzyszącym bliskim związkom (jak np. wysokie wskaźniki rozwodów, wzrost liczby osób samotnie wychowujących dzieci, spadek dzietności kobiet, rozpowszechnienie się związków nieformalnych) związek małżeński jest nadal najbardziej powszechną, akceptowaną kulturowo formą życia dwojga ludzi. Badacze potwierdzają, że obecna w długotrwałych związkach miłość romantyczna wiąże się z satysfakcją z małżeństwa, dobrostanem oraz wysoką samooceną jednostki (Acevedo, Aron, 2009).

Bliskie relacje interpersonalne, w szczególności bliskie relacje w parze, zaspokajają żywotne potrzeby jednostkowe, oferują wsparcie w pokonywaniu życiowych kryzysów i zmagania z krytycznymi wydarzeniami życiowymi. Związek może stanowić cenny zasób, zewnętrzny względem jednostki, który może okazać się istotny z punktu widzenia radzenia sobie w cyklu życia człowieka (w myśl powiedzenia „we dwoje łatwiej niż samemu”). Jednocześnie, relacje w parze mogą być źródłem silnych stresorów, pogarszając dobrostan jednostki, prowadząc do załamania się jej wewnętrznych możliwości radzenia sobie, kryzysów emocjonalnych, a nawet zaburzeń (Mandal, 2017).

Bliskie relacje partnerskie stanowią jeden z najważniejszych sposobów realizacji kluczowych potrzeb ludzkich, takich jak potrzeba bliskości i przynależności, potrzeba uznania, potrzeba samorealizacji. Odzwierciedleniem tychże kluczowych uwarunkowań ludzkich są różnorodne akty prawne, w tym kodeksy rodzinne i opiekuńcze, które odnoszą się dych ludzkich potrzeb bycia w relacji. Nie ma alternatywy dla bliskich związków (por. Aronson, 1995).

Analizując wyzwania, na jakie napotykają współcześnie osoby wchodzące w związek, należy przyjrzeć się zarówno czynnikom uniwersalnym (rozwojowym, emocjonalnym), jak i specyficznym kulturowo, stąd też w niniejszym opracowaniu skoncentrowano się na specyfice sytuacji w Polsce.

Nowe wyzwanie dla związków czy kryzys związków?

Związek intymny to „bliski związek interpersonalny, który oparty jest na charakterystykach właściwych związkom interpersonalnym w ogóle, takim jak:

– aktywność – czynności wykonywane wspólnie przez osoby tworzące związek;

– cele – do których te osoby dążą;

– normy – reguły zachowania obowiązujące w związku;

– oczekiwania – poglądy na temat tego, jak powinien funkcjonować związek;

– umiejętności interpersonalne – pozwalające na tworzenie i utrzymywanie związku;

– siły i role społeczne – umożliwiające podział zadań i wywieranie wpływu na zachowanie innego uczestnika związku” (Mandal, 2008, s.74).

W ostatnich latach obserwujemy utrzymujący się znaczący wskaźnik rozwodów w Polsce przy jednoczesnym spadku zawieranych małżeństw. Przewidywania wskazują utrzymywanie się tych trendów w najbliższej przyszłości. Jakkolwiek dane te plasują Polskę w średniej europejskiej, to skłaniają do zwrócenia uwagi na zjawisko wyraźnej niechęci do formalizowania związków, rozluźniania się więzi i rozpadu związków intymnych. Tym samym stanowią istotny czynnik ryzyka pogorszenia dobrostanu psychospołecznego człowieka (Stańczak i in., 2016).

Przyjrzyjmy się danym GUS dotyczącym bliskich relacji. Najnowsze kompletne statystyki polskie dotyczą roku 2021 i wskazują, że spośród 60687 orzeczonych w Polsce rozwodów, ponad połowa (ponad 35 tyś.) dotyczyło kobiet w wieku 30-44 lat oraz mężczyzn 35-49 lat.  Mediana wieku rozwodzących się w Polsce wynosi 42,6 lat, a więc przypadają na tzw. kryzys środka życia. Statystyki dotyczące czasu trwania związku małżeńskiego zakończonego rozwodem wskazują, że najczęściej rozwody dotyczą grupy małżeństw trwających 6-10 lat (12 439); niższa liczba rozwodów notowana jest wśród małżeństw krótszych (do 5 lat) – 11.199. Jednocześnie wraz ze stażem małżeńskim rozwody stają się mniej częste, co uwidacznia się już w grupie małżeństw o stażu 11-14 lat (8 602), a następnie trend spadkowy się utrzymuje (GUS, 2021).

Warto zwrócić uwagę, że małżeństwa z trojgiem i więcej dzieci stanowią najrzadszą grupę wnioskujących o orzeczenie rozwodu (1939 w grupie z trojgiem dzieci, 376 w grupie z czworgiem i więcej dzieci). Najliczniejszą grupę stanowią bezdzietne małżeństwa – 25415, dystansując małżeństwa z jednym oraz dwojgiem dzieci (odpowiednio 20207 i 12750). Ponad 26 tyś. rozwodów (26063) orzeczono wobec osób zamieszkujących w miastach (na podstawie zamieszkania w Polsce osoby wnoszącej powództwo o rozwód). Współczynnik rozwodów (na 1000 ludności, biorąc pod uwagę stan zameldowanej na pobyt stały ludności pow.20 roku życia) wynosi 2,324. Najwyższy jest dla Piaseczna – 4,423, najniższy dla Jastrzębia-Zdrój  – 1,532, przy wskaźniku dla miasta stołecznego Warszawy 2,442 (w innym miejscu 2,572), przy bardzo wysokim wskaźniku dla Pragi Północ (5,646), a relatywnie najniższym dla Rembertowa (1,437) (GUS, 2021).

W roku 2000 odnotowano w Polsce 42,8 tyś. rozwodów (wskaźnik na 100 mieszkańców – 1,1), w 2010 – już 61,3 (wskaźnik – 1,6), w 2015 – 67,3 tyś. (wskaźnik 1,8), w 2021 odnotowano 60,7 tyś. rozwodów (wskaźnik 1,6). Porównanie I półrocza 2021 i 2022 roku wskazuje, że mamy porównywalną liczbę orzeczonych rozwodów (odpowiednio 31,7 i 31,6 tyś.) przy nieznacznie wyższym wskaźniku dla analogicznego okresu w 2021 (1,7 vs 1,6). Dane te sugerują utrzymywanie się wskaźnika rozwodów na stabilnym poziomie (GUS, 2022).

Równolegle, na przestrzeni zaledwie trzech dziesięcioleci istotnie spadła liczba zawieranych małżeństw – z 211,2 tyś w 2000 roku do 168,3 tyś w 2021 roku. (GUS, 2022).  Aktualne dane wskazują, że w I półroczu 2022 r zawarto prawie 58 tys. związków małżeńskich i rozpadło się ok. 31 tys. par małżeńskich. Na podstawie analiz dostępnych danych statystycznych można wysnuć wniosek, że w ostatnich latach na mniej więcej trzy zawierane związki małżeńskie przypada jeden rozwód (CBOS, 2019). Alternatywne formy życia małżeńskiego i rodzinnego są coraz bardziej widoczne w życiu społecznym – notujemy więcej związków kohabitacyjnych, którym towarzyszy przekonanie, że zawarcie małżeństwa nie jest atrakcyjną formą życia (Slany, 2002). Zdaniem Krystyny Slany, do głównych czynników wpływających na przemiany w zakresie dotychczasowego wzoru małżeństwa i rodziny należą: zmiana pozycji kobiet w strukturze społecznej, indywidualizacja poczucia sukcesu i życiowej satysfakcji, postępy w zakresie antykoncepcji i technologii reprodukcyjnej, zanik jednoznaczności teleologicznej małżeństwa i misji rodzicielskiej oraz dobrowolna bezdzietność (Slany, 2002).

Rzecz jasna trudno w sposób jednoznaczny podsumować przytoczone wyżej wskaźniki dotyczące rozwodów i małżeństw w Polsce. Jednakże powyższe dane mogą nam między wierszami powiedzieć więcej o sytuacji młodych dorosłych wchodzących w trwałe związki. Po pierwsze, że osoby wchodzące w związek „starają się być realistami” i prawdopodobnie przypuszczają już na początku budowania relacji, że ich związek może się wkrótce zakończyć. Po drugie, młodzi dorośli wolą unikać zawierania małżeństwa, a tym samym budowania wzajemnego zobowiązania, prawdopodobnie by uniknąć bólu rozczarowania i odrzucenia, a także widząc atrakcyjność alternatywnych form życia partnerskiego. Co więcej, przekonanie o nietrwałości relacji, czy też wyższości „zdystansowanej racjonalności” nad „naiwną miłością” mają negatywny wpływ na sam proces budowania bliskiej relacji. Dodajmy do tego niedostatek psychoedukacji w zakresie tego, jak utrzymać dobrostan relacji i zatrzymać rozpad więzi w związku, a ujrzymy prawdopodobnie sytuację młodego pokolenia Polaków.

Poniżej przyjrzymy się bliżej licznym wyzwaniom, jakie stoją przed osobami pragnącymi trwałego, satysfakcjonującego związku.

Psychologiczne aspekty sytuacji wchodzenia w związek

W okresie wczesnej dorosłości (ok. 22 – 35 r.ż.) zbudowanie trwałej relacji intymnej stanowi o zrealizowaniu głównego – obok ekonomicznego usamodzielnienia się i podjęcia roli zawodowej – psychospołecznego zadania rozwojowego przypadającego na ten okres życia. Można więc w dużym uproszczeniu stwierdzić, że zbudowanie stabilnego związku, zawarcie małżeństwa jest wyznacznikiem pozytywnie rozwiązanego kryzysu wczesnej dorosłości (Gruba, 2001).

Niełatwo jest zbudować relację opartą na autentycznej bliskości i silnej więzi, na tyle trwałą jednocześnie, aby mogła unieść długofalowe zobowiązania wzajemnej pomocy i wsparcia, plany prokreacyjne czy rutynę i obowiązki dnia codziennego związane z organizacją wspólnego życia. Należy zwrócić uwagę, że przygotowanie do pomyślnej realizacji tego zadania rozwojowego jednostka zdobywa najpierw w rodzinie pochodzenia, ucząc się w niej podstaw komunikacji, sposobów okazywania uczuć i troski, mechanizmów rządzących bliską relacją. Dotyczy to zwłaszcza więzi i relacji rodziców, a w dalszej kolejności innych bliskich krewnych. W pierwszych latach życia, dzieci mają okazję doświadczyć zróżnicowania form relacji partnerskich występujących we własnej bliższej i dalszej rodzinie, a następnie również obserwując sąsiadów, rodziców koleżanek i kolegów, poznając wzorce społeczno-kulturowe. Wreszcie, w okresie dorastania mają szansę nabyć kompetencje budowania relacji międzypłciowych, z uwzględnieniem własnych potrzeb i oczekiwań, a także dokonać krytycznego porównania znanych sobie typów związków. W toku adolescencji, a zwłaszcza w jej późnym okresie (do 20 r.ż.) intensyfikuje się „trening relacyjny” i „trening psychoseksualny”. Najistotniejsze dla młodego człowieka stają się odniesienia do grupy rówieśniczej, relacje przyjacielskie, sympatie, przeżywane miłości, pierwsze związki – umożliwiają one rozpoznawanie własnych potrzeb, granic i oczekiwań w bliskich relacjach, a także ćwiczenie różnorodnych form inicjowania, utrzymywania i zakończenia relacji miłosnych (por. Obuchowska, 2001).

W tym świetle, wczesna dorosłość jest okresem konsolidacji dotychczasowych kompetencji indywidualnych, głównie dotyczących budowania bliskich relacji.

Koncepcje psychologiczne, mówiące o rozwoju człowieka w cyklu życia zwracają uwagę na następujące główne elementy warunkujące gotowość do zbudowania trwałej relacji w okresie wczesnej dorosłości

1. zrealizowanie wcześniejszych kluczowych zadań rozwojowych okresu dorastania (tj. skrystalizowanie własnej tożsamości, separacja od rodziny pochodzenia, zdobycie odpowiedniego wykształcenia umożliwiającego niezależność ekonomiczną)
2. posiadanie kompetencji emocjonalno-poznawczych warunkujących trwałość relacji
3.  wypracowanie zdolności, by „zaangażować się w konkretne związki i wspólnoty oraz rozwinąć w sobie etyczną siłę, by sprostać temu zaangażowaniu, nawet jeśli wymagać ono będzie znacznych poświęceń i kompromisów” (Erikson, 1997, s. 275)
4.  posiadanie uwewnętrznionego wzorca zdrowych relacji bliskich i związków.

Nie można jednak pominąć innych czynników, tj. ekonomicznych i społecznych, odgrywających rolę w kształtowaniu postaw relacyjnych u młodych dorosłych. Zarówno wsparcie rodziny w realizacji adekwatnych do wieku zadań życiowych, jak i czynniki ekonomiczne odgrywają istotną rolę wzmacniająca lub osłabiającą tendencje do budowania związków. Można postawić tezę, że nawet kontekst wsparcia ze strony stabilnej rodziny pochodzenia, zachęcającej do podejmowania zadań edukacyjnych, zawodowych, czy bliskich relacji, może okazać się niewystarczający w sytuacji kryzysu ekonomicznego, wysokiego bezrobocia czy inflacji, niekorzystnych rozwiązań społecznych i prawnych związanych z rozwojem rodziny czy opieką nad dziećmi.

Polscy młodzi dorośli, budujący aktualnie w swoje długotrwałe relacje intymne, stanowią pokolenie tzw. millenialsów (pokolenie Y; osoby urodzone między 1980 a 1994 r.) i tzw. pokolenie Z (inna nazwa iGeneration; osoby urodzone po 1995 r.) (por.Całek, 2021). Obie te generacje charakteryzują się szerokim zakresem odebranej edukacji, silnym indywidualizmem, wysokim opanowaniem nowych technologii. Millenialsów opisuje się powszechnie jako pokolenie mające trudności z samodyscypliną, podejmowaniem odpowiedzialności, budowaniem bezpośrednich relacji. Młodsze pokolenie Z to pokolenie internetu, dorastające pod wpływem ekspansywnych technologii mobilnych już od wczesnego dzieciństwa. Pornografia, przemoc, hejt to tylko niektóre treści, z jakimi pokolenie to musiało się konfrontować już od dzieciństwa. Warto zwrócić uwagę, że uzyskiwana w tej populacji wiedza o seksualności człowieka pochodzi często z pornografii, co w dalszej kolejności może znacząco zaburzać oczekiwania wobec siebie, partnera i życia seksualnego.  Pokolenia Y i Z mają uboższe w stosunku do wcześniejszych generacji doświadczenia nawiązywania relacji bezpośrednich, a komunikacja zapośredniczona stała się istotnym komponentem komunikacji w rodzinie i grupach rówieśniczych. Nic dziwnego więc, że pokolenie to cechuje się m.in. specyficznymi uwarunkowaniami komunikacyjnymi, uwagowymi i emocjonalnymi, a także trudnościami w nawiązywaniu bezpośrednich relacji międzyludzkich związanych z komunikacją twarzą w twarz i sygnałami niewerbalnymi (Kosacka, 2020; Wasylewicz, 2016; Twenge, 2019).

Jednakże wiele z opisywanych w literaturze trudności relacyjnych typowych dla obu populacji stanowi nie tylko pokłosie obecnego od dzieciństwa dostępu do technologii (komputer, internet, smartfon), ale i innych społecznych zmian. To, na co należy zwrócić uwagę w kontekście psychologicznych uwarunkowań wchodzenia w związki to z jednej strony doświadczenie poszerzenia dostępnych wzorców rodzinnych (np. zwiększenie częstości rozwodów rodziców względem pokoleń wcześniejszego, regularna aktywność zawodowa matek, popularność rodzin jednopokoleniowych oraz rodzin patchworkowych lub z jednym rodzicem), z drugiej zaś doświadczenie transformacji systemowej (ustrojowej i ekonomicznej po 1989 roku), po której nastąpiła gwałtowna globalizacja, wzrost emigracji zarobkowej, z szeregiem trudnych zjawisk społecznych (np. „eurosieroctwo”). Tak więc dzisiejsi młodzi dorośli mają bardzo zróżnicowany obraz związków i rodzin – w tym niestabilnych i rozpadających się więzi, oderwania seksualności człowieka od jej wymiaru więziotwórczego, a jednocześnie doświadczają lęków z powodu niestabilności świata (np. zmiany klimatyczne, pandemia, konflikty zbrojne i ich następstwa) (por. Kotowska, 2018).

Dodatkowo, na zawiązywania długotrwałych relacji przez młodych ludzi mają wpływ różnego rodzaju trudne sytuacje społeczne, jak np. kryzysy ekonomiczne, uchodźcze. Jednym z takich czynników trudnych, która pokazała wrażliwość psychiczną tej grupy była pandemia COVID-19. Jak wskazują badania polskie i światowe, stan psychiczny młodych dorosłych istotnie się pogorszył, wzrosła samotność, objawy lękowe i depresyjne, a te zwrotnie wpływają negatywnie na kontakty społeczne, utrudniając budowanie bliskich relacji (m.in. Lee i in., 2020; Horigian i in., 2021; Gawrych i in., 2022a; 2022b).

Jakkolwiek potrzeby psychiczne jednostek, jak potrzeby akceptacji, miłości i przynależności są niezmienne na przestrzeni wieków, ich realizacja podlega szeregowi czynników. Jak wskazano powyżej, młode osoby budujące związek stoją w obliczu nowych wyzwań społecznych, przede wszystkim mierząc się z różnorodnością dostępnych form tworzonych związków, wielością, niejednoznacznością a nierzadko sprzecznościami w zakresie oczekiwań związanych z relacją partnerską. Ponadto, konfrontują się z bieżącymi wydarzeniami globalnymi, a także sytuacją polityczną i ekonomiczną.

Wyzwania stojące przed osobami budującymi związek

Współczesne związki to z jednej strony związki osób, które doświadczyły choćby pośrednio osłabionych lub zerwanych więzi rodzinnych, z drugiej zaś to związki osób, które mają najmniej doświadczeń relacji bezpośrednich na korzyść relacji online. Jakich związków pragną dzisiejsi młodzi dorośli? Przede wszystkim świadomych „związków jakościowych”, opartych na dobrej komunikacji, dobrym wzajemnym poznaniu partnerów, w których realizacja potrzeb emocjonalnych, indywidualnych planów i celów życiowych jest ceniona wyżej aniżeli bezpieczeństwo materialne czy status społeczny. Stąd też wszystkie oddziaływania, które mogą wesprzeć parę w budowaniu bliskości i zrozumienia bez utraty własnej niezależności będą oddziaływaniami celowymi. Psychoedukacja na temat rozwiązywania konfliktów, warsztaty rozwojowe dla par, treningi komunikacji, wsparcie w sytuacji kryzysu, a to wszystko niskopłatne lub bezpłatne i dostępne również w małych gminach.

Kompetencje indywidualne uzdatniające do wejścia w związek i utrzymania go w czasie stosunkowo łatwo kształtować w toku regularnej psychoedukacji młodzieży i młodych dorosłych.  Kompetencje relacyjne odnoszą się do zdolności i umiejętności pary jako systemu. Na poszczególnych etapach rozwoju relacji para stoi przed różnorodnymi wyzwaniami. Początkowo, na etapie randkowania/ narzeczeństwa, poprzedzającego sformalizowanie związku, para ma w takim stopniu poznać siebie nawzajem, swoje systemy wartości, potrzeby, unikalne cechy, by określić możliwości zbudowania stabilnego, satysfakcjonującego związku. Właściwy dobór partnera oraz wypracowanie obustronnego dostosowania się stanowią o istocie tego okresu. Jednocześnie trudności może stanowić odseparowanie od obu rodzin pochodzenia lub brak akceptacji ze strony bliskich.

Etap randkowania zwykle poprzedza etap zamieszkiwania razem bez sformalizowania relacji. Ze względu na wyzwania stojące przed partnerami czas ten jest fragmentarycznie podobny do okresu małżeństwa bezdzietnego. Fakt wspólnego zamieszkiwania stabilizuje relację, a tworzenie materialnych podstaw funkcjonowania związku oraz wspólnoty ekonomicznej pary jest pierwszym zadaniem pary. Psychologicznie, wspólne zamieszkanie wymaga ukształtowania umiejętności rozwiązywania konfliktów, budowania wspólnej tożsamości pary, a także budowania wspólnej przestrzeni zgodnej z potrzebami każdego z partnerów. Uwarunkowania przedłużania fazy związku niesformalizowanego są zróżnicowane: od niepewności czy małżeństwo to właściwy wybór, niepewności czy plany osobiste i małżeńskie idą ze sobą w parze, poprzez przeszkody mieszkaniowe, trudności finansowe, aż po brak akceptacji partnerów przez rodziny pochodzenia, niedojrzałość oraz nieprzygotowanie do związku u jednego lub obojga partnerów.

Warto zwrócić uwagę, że nieformalny związek może stanowić alternatywną formę życia partnerskiego. Bowiem długotrwały związek kohabitacyjny, jak i związek typu LAT (ang. living apart together), w którym partnerzy funkcjonują w ramach stabilnej relacji, ale nie zamieszkują razem nie są etapami wstępnymi do małżeństwa, ale ostatecznym kształtem związku. Związki typu LAT, często po jakimś czasie przekształcają się w związki kohabitacyjne (por. Szukalski, 2018; Balcerzak – Paradowska, 2018; Schmidt, 2015). Dla porządku warto wskazać, że młode małżeństwa mają również specyficzne zadania do realizacji, do których należą trudy wypracowania nowych ustaleń i zadań każdego z małżonków, różnorodnych uzgodnień, a także radzenia sobie z nieporozumieniami, gwałtownymi emocjami oraz zmiana relacji z rodzicami, konflikty z rodziną (szczególnie nasilone, gdy małżonkowie nie zamieszkiwali ze sobą przed ślubem) (por. Szukalski, 2018; Balcerzak – Paradowska, 2018).

Bycie singlem – wybór czy konsekwencja?

Podważenie społeczno-kulturowego przekazu, jakoby małżeństwo było głównym wyznacznikiem życiowego sukcesu, otworzyło możliwości wyboru w zakresie posiadania lub nieposiadania partnera bez zjawiska stygmatyzacji społecznej („stara panna”, stary kawaler”).  Warto się jednak zastanowić, co sprawia, że młodzi dorośli decydują się żyć w pojedynkę? Wiemy bowiem, że najsilniejszymi przesłankami by budować związki mimo wszystko są wewnętrzne potrzeby i uwarunkowania jednostki.

W rodzimych badaniach Palus (2010), przeprowadzonych na dużej grupie młodych dorosłych w wieku 20-35 lat (średnia 25,8 ± 3,70),  wykazano, że najistotniejszą zmienną różnicującą osoby posiadające i nieposiadające partnera był „lęk przed odrzuceniem ze strony partnera” w miłosnej relacji, kolejny istotny czynnik to „posiadanie partnera w okresie adolescencji”, następnie „kompetencje relacyjne w zakresie zachowań bliskości fizycznej i psychicznej” oraz „płeć grupy rówieśniczej w okresie dorastania (jednopłciowa grupa rówieśnicza)”. Aż dwie spośród czterech wymienionych zmiennych odnosi się do wcześniejszych doświadczeń w sferze nawiązywania relacji i związków intymnych (posiadania vs. braku chłopaka/dziewczyny w okresie dorastania oraz utrzymywania kontaktów z jednopłciową vs. różnopłciową grupą rówieśniczą). W badaniach Palus, na podstawie wartości czterech opisanych powyżej zmiennych można było w 68,6% określić, że dana osoba nie będzie posiadała partnera w okresie wczesnej dorosłości (Palus, 2010).

Przytaczane wyniki wskazują na następujące elementy istotne dla kształtowania związków w kontekście polskim:

(1) budowanie bliskości i więzi zależy od doświadczeń przywiązaniowych (w tym stylu przywiązania budowanego w oparciu o relacje z głównymi opiekunami w dzieciństwie), w szczególności istotne znaczenie odgrywa lęk przed odrzuceniem

(2) umiejętność wchodzenia w bliskie relacje jest oparte na interpersonalnych kompetencjach dotyczących bliskości fizycznej i psychicznej, kształtowanych od wczesnej adolescencji (już od 11-12 roku życia),

(3) funkcjonowanie w okresie dojrzewania w grupach i relacjach interpersonalnych zróżnicowanych płciowo umożliwia (grupa rówieśnicza składająca się chłopców i dziewcząt) poznanie płci przeciwnej oraz zdobywania doświadczeń relacyjnych, w tym podejmowania inicjatywy seksualnej oraz wyrażania zgody lub wycofywania się z relacji i niebezpiecznych sytuacji (Palus, 2010).

Wiele z badań, zarówno polskich, jak i światowych dotyczących bliskich relacji, podkreśla zależność między stylem przywiązania partnerów a zdolnością, charakterystycznym stylem budowania relacji. Bezpieczny styl przywiązania prezentowany przez partnerów sprzyja odwzajemnianiu uczuć, otwartości, wrażliwości, skłonności do ustępstw, podczas gdy zaburzenia w zakresie przywiązana, prezentowane choćby przez jednego z partnerów, skutkują konfliktami, agresją i zazdrością (Czyżowska, Gurba, 2016). Ponadto bezpieczny styl przywiązania sprzyja większemu nasileniu wszystkich składników miłości: intymności, namiętności i zaangażowania, styl unikający natomiast współwystępuje z niższym nasileniem wszystkich tych składowych (Juroszek i in., 2012). Zaobserwowano zależność między pozabezpiecznym stylem przywiązania a brakiem partnera (Palus, 2010).

Zgodnie z przytoczonymi danymi, pozostawanie singlem i niechęć do wchodzenia w bliskie związki w głównej mierze stanowi wypadkową czynników indywidualnych. Jakkolwiek przeżywanie relacji bliskiej i tendencje przywiązaniowe są sprawą indywidualną i trudno byłoby zaprojektować wspierające oddziaływania systemowe w tym obszarze, to możliwe jest wdrożenie psychoedukacji dotyczącej własnych sposobów wchodzenia w bliskie relacji i funkcjonowania w nich.

Jak wspierać związki?

Wspieranie jednostek wchodzących w związek powinno mieć wymiar wielostronnych oddziaływań, nie tylko ukierunkowanych na same pary, ale również uwzględniające młodzież i młodych dorosłych. Jako że współczesne oczekiwania wobec małżeństwa koncentrują się głównie wokół jego funkcji zaspokajania potrzeb psychicznych to warto przy planowaniu działań psychoprofilaktycznych czy prewencyjnych zwrócić uwagę na czynniki kształtujące jakość relacji w parze. Psychologicznie „małżeństwo ocenia się jako udane, dobrane, czy też o wysokiej jakości jedynie wtedy, gdy istnieje u partnerów subiektywne poczucie szczęścia” (Janicka, Niebrzydowski, 1994, s. 66). Według autorów w praktyce oznacza to, że czynniki takie, jak empatia, otwartość i życie seksualne stanowią kluczowe elementy wpływające na tę jakość. Aby zastanowić się, w jaki sposób najlepiej wspierać osoby wchodzące w związek oraz jak wspierać związki w procesie formalizowania ich relacji, przyjrzyjmy się czynnikom warunkującym jakość związku.

Ryc. 1. Czynniki warunkujące jakość małżeństwa (Braun- Gałkowska, 1992)

Według Braun-Gałkowskiej (1992), najistotniejszym czynnikiem jednostkowym, warunkującym powodzenie związku małżeńskiego a występującym przed ślubem jest dojrzałość partnerów do małżeństwa. Dojrzałość kształtuje się w toku zdobywania doświadczeń relacyjnych, niezależności od rodziny pochodzenia, zarówno ekonomicznej, jak i emocjonalnej. Istotnym czynnikiem kształtującym dojrzałość do związku jest nabywanie samoświadomości i wiedzy o sobie samym, w zakresie potrzeb i oczekiwań życiowych. Dojrzałość obejmuje odpowiednio wysokie kompetencje intrapsychiczne (m.in. wystarczająca świadomość własnych potrzeb i preferencji, samokontrola emocjonalna) i interpersonalne (komunikacyjne, asertywne, emocjonalne, rozwiązywania konfliktów, nawiązywania i podtrzymywania kontaktu i inne).

Jednostkowe czynniki istotne po ślubie to takie cechy męża i żony, jak: typ temperamentu, cechy osobowości, postawy, cechy fizyczne. Z wyjątkiem kategorii postaw, będących wynikiem oddziaływań środowiskowych i ulegających zmianie pod wpływem edukacji i doświadczeń, powyższe czynniki są względnie niezmienne, a zależne od uwarunkowań genetycznych, długotrwałych oddziaływań wychowawczych i środowiskowych. Innymi słowy, ani cech osobowościowych czy temperamentalnych nie można istotnie zmodyfikować poza kontekstem psychoterapii.

Do czynników relacyjnych występujących przed ślubem Braun-Gałkowska zaliczyła: poznanie się partnerów, porozumienie, stopień podobieństwa postaw, środowisko. Im lepsze poznanie wzajemne, im wyższy poziom wzajemnego zrozumienia oraz ustaleń co do celów i oczekiwań w związku, tym lepsza satysfakcja ze związku sformalizowanego. Nie bez znaczenia jest tutaj podobieństwo postaw i środowisk pochodzenia partnerów, które ułatwiają wypracowanie spójnych celów związku i małżeństwa.

Czynniki relacyjne powodzenia w małżeństwie występujące po ślubie, dotyczą interakcji między małżonkami i są to: sprzężenia zwrotne, komunikacja, porozumienie seksualne, relacje z innymi osobami. Należy podkreślić, że czynniki te mają znaczenie już u par, które zdecydowały się razem zamieszkać, ale nie podjęły jeszcze decyzji o sformalizowaniu związku. Im bardziej satysfakcjonujące jest wspólne zamieszkanie, zarówno pod względem komunikacji, kształtowania wspólnej przestrzeni, jak i życia seksualnego, tym szybszej decyzji o małżeństwie można się spodziewać. Oczywiście pod warunkiem sprawnej polityki rodzinnej i społecznego odbioru małżeństwa jako atrakcyjnej formy życia pary.

Rzecz jasna, związek, aby mógł się rozwijać potrzebuje podstaw materialnych. W tym zakresie wsparcie młodym dorosłym przynosi polityka rodzinna. Można ją lokalnie wspomagać tworzeniem odpowiednich warunków sprzyjających zakładaniu rodzin, a w dalszej kolejności realizacji planów prokreacyjnych. Wsparcie systemowe młodych osób powinno uwzględniać aspekty związane z kilkoma kluczowymi aspektami materialnymi:

• podejmowaniem aktywności zawodowej (wspieranie samodzielności ekonomicznej młodych osób, atrakcyjne możliwości łączenia rozwoju osobistego, edukacji i pracy młodych dorosłych),
• stabilizacją zatrudnienia (wzmacnianie szans zatrudnienia i utrzymania się na rynku pracy młodych pracowników, wspieranie przewidywalności zatrudnienia),

(3) komfortowym/ odrębnym zamieszkaniem (np. społecznego budownictwa czynszowego na wynajem) (Balcerzak – Paradowska, 2018).

Systemowe wsparcie w procesie formalizowania związków powinno mieć na celu udogodnienia materialne, jednakże one nigdy nie rozwiążą trudności z jakością relacji. Te ostatnie mogą zapewnić różnorodne oddziaływania psychospołeczne, wspierające modyfikację niekorzystnych przekonań czy obaw związanych ze sformalizowaniem związku i założeniem rodziny. Na poziomie społeczno-kulturowym niezwykle istotne jest pokazywanie małżeństwa jako atrakcyjnej formy życia społecznego, umożliwiającej samorozwój, realizację planów i marzeń, którą można kształtować korzystnie na przestrzeni całego życia pary, również będąc rodzicami czy w wieku podeszłym (Schnarch, 2018; Juul, 2018; Lew-Starowicz, 2016).

Kierunki oddziaływań – z doświadczenia psychoterapeutki par

W licznych przypadkach trudność ze zbudowaniem trwałej relacji partnerskiej albo też brak satysfakcji w związku skłania pary do szukania profesjonalnej pomocy u psychoterapeuty. Wielu kłopotom i związanym z nimi wizytom dałoby się uniknąć, gdyby osoby wchodzące w związek były wyposażone w podstawową wiedzę na temat bliskich relacji. Psychoedukacja nie jest bowiem zagadnieniem w wystarczającym stopniu podejmowanym w ramach edukacji sformalizowanej, zarówno podstawowej, jak i ponadpodstawowej. Młodym osobom, wchodzącym w związki brakuje często wiedzy i umiejętności dotyczących: wskaźników zdrowej i niezdrowej relacji, własnych potrzeb i oczekiwań, asertywności, komunikacji, negocjowania, zarządzania konfliktem, sposobów wpływania na partnera, a także seksualności człowieka. Ten ostatni aspekt w bliskich relacjach jest szczególnie dotkliwy, a rzutuje na całość funkcjonowania związku. Kompetencje powyższe w ramach dedykowanych warsztatów i treningów (a nie podawczych form przekazywania wiedzy teoretycznej) powinny być kształtowane w ramach programów szkolnych, jako że są niezbędne dla zdrowo funkcjonującego związku, a w dalszej kolejności – rodziny i społeczeństwa.

Wieloletnie obserwacje kliniczne związków młodych dorosłych pozwalają wskazać przynajmniej trzy praktyczne formy oddziaływań, które można wdrażać lokalnie, by podnieść wiedzę i kompetencje oraz zwiększyć dobrostan relacyjny pary. Warto, aby były ona niskopłatne lub nieodpłatne, prowadzone w ramach lokalnego centrum kultury lub organizacji działającej na rzecz zdrowia, a promowane pod ciekawym tytułem i jako atrakcyjna forma spędzenia czasu. Użyteczne oddziaływania psychoprofilaktyczne i prewencyjne adresowane do nowo powstałych związków obejmują:

• cykl warsztatów rozwojowych dla krótkotrwałych związków („Nasz związek”)

– grupa docelowa: młodzi dorośli w związkach trwających do 2- 3 lat

– cel: wzrost kompetencji do budowania satysfakcjonującej relacji, rozpoznanie oczekiwań wobec związku oraz krystalizacja dalszych planów relacyjnych

– zagadnienia: wiedza o danym etapie związku, wiedza o radzeniu sobie z wyzwaniami na konkretnym etapie związku, pogłębienie wiedzy o sobie nawzajem, celach życiowych i oczekiwaniach od związku, wgląd w mechanizmy komunikacji i rozwiązywania konfliktów w danej parze, praktyczne techniki poprawiające komunikację i harmonię w związku oraz kształtujące plany pary

• warsztat psychoseksualny dla par („Nasza intymność”) (por. Szeżyńska, 2021)

– cel: ujednolicenie wiedzy w parze, uzupełnienie wiedzy, normalizacja w zakresie funkcjonowania seksualnego partnerów

– zagadnienia: podstawowe zagadnienia seksuologiczne (anatomia, psychofizjologia, podstawowe pojęcia psychoseksuologii), treści dotyczące związków – zdrowie psychoseksualne, mechanizmy biologiczne, emocjonalne i społeczne psychoseksualnego funkcjonowania kobiety i mężczyzny, potencjalne problemy seksualne pary i wskazówki, co do ich rozwiązania

• warsztaty psychologiczne przygotowujące do roli rodzica („Rozwój naszego związku”) (por. Ziółkowski, 2015)

– cel: analiza dalszych kierunków życia partnerskiego (związek sformalizowany/ związek niesformalizowany, związek bez dzieci/ związek z dziećmi), przygotowanie do świadomego rodzicielstwa

– zagadnienia: budowania więzi z dzieckiem na różnych etapach życia, budowania więzi między partnerami, kryzysy w cyklu życia rodziny i ich pomyślne rozwiązanie, praktyczne wskazówki dotyczące różnych aspektów rodzicielstwa, partnerstwa i funkcjonowania rodzin, tworzenie własnej rodziny jako zadanie rozwojowe.

Budowanie związku jest wielowymiarowym przedsięwzięciem, które wymaga różnorodnych zasobów. Współcześnie, w tym procesie młodzi dorośli mierzą z się z wieloma wyzwaniami relacyjnymi, społeczno-kulturowymi i ekonomicznymi. Wspieranie związków w ich zmaganiach jest działaniem wartym wysiłku na każdym etapie ich trwania.  Stawką jest każdorazowo dobrostan i zdrowie psychiczne jednostek i rodzin.

Piśmiennictwo:

• Acevedo BP, Aron A (2009). Does a Long-Term Relationship Kill Romantic Love? Review of General Psychology, 13(1), 59–65. https://doi.org/10.1037/a0014226
• Adamczyk K, Pilarska A (2012). Tożsamościowe uwarunkowania życia w pojedynkę i życia w związku w okresie wczesnej dorosłości Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 1, s. 51–62
• Aronson E. (1995). Człowiek istota społeczna. Warszawa: PWN
• Balcerzak – Paradowska B (2018).  Fazy rozwoju rodziny a polityka rodzinna. W: J.Hrynkiewicz, J.Witkowski, A.Potrykowska (red.), Fazy rozwoju rodziny a polityka społeczna (s. 74- 89). Warszawa: Rządowa Rada Ludnościowa
• Braun-Gałkowska M (1992). Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób zadowolonych i niezadowolonych z małżeństwa. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II
• Całek, A. (2021). Pokolenie Z – próba diagnozy. Zeszyty Prasoznawcze, 64(1), 105–108.
• CBOS (2019). Stosunek Polaków do rozwodów. Komunikat z badań nr 17, dostęp w dniu 09.12.2022 z: https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2019/K_007_19.PDF
• Czyżowska D, Gurba E (2016). Bliskość w relacjach z rodzicami a przywiązanie i poziom intymności doświadczane przez młodych dorosłych. Psychologia rozwojowa, 21, 4, s. 91–107
• Erikson E.H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Rebis
• Gawrych M, Cichoń E, Kiejna A (2022a). Depression among young adults – risks and protective factors in the COVID-19 pandemic Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2022, vol. 31, nr 2, s.52-61
• Gawrych M, Cichoń E, Kiejna A (2022b), Wsparcie społeczne a przeciwdziałanie depresji w grupie młodych dorosłych w czasie pandemii COVID-19 Psychiatria Polska 2022, nr 281, s.1-14
• Gruba E (2001). Wczesna dorosłość. W: B.Harwas-Napierała, J.Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka (s.202-233). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
• GUS (2021). Wyniki badań bieżących, dostęp w dniu 06.12.2022 z: https://demografia.stat.gov.pl/BazaDemografia/Tables.aspx
• GUS (2022). Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2022 r. Stan w dniu 30 czerwca, dostęp w dniu 09.12.2022 z: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-w-2022-r-stan-w-dniu-30-czerwca-2022,6,33.html
• Horigian VE, Schmidt RD, Feaster DJ. Loneliness, mental health, and substance use among US young adults during COVID-19. J Psychoactive Drugs 2021; 53: 1-9
• Janicka I, Niebrzydowski L. (1994). Psychologia małżeństwa: zafascynowanie partnerem, otwartość, empatia, miłość, seks. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Juroszek W, Haberla O, Kubeczko W (2012). Zależności między stylami przywiązania a intymnością, namiętnością i zaangażowaniem u narzeczonych. Fides et Ratio, 10, 2, 89–101.
• Juul J (2018). Być razem. Książka dla par. Podkowa Leśna: Wydawnictwo Mind
• Kotowska I (2018). Zmiany zachowań dotyczących rodziny w Polsce po 1989 roku – zakładanie rodziny i rodzicielstwo. W: J.Hrynkiewicz, J.Witkowski, A.Potrykowska (red.), Fazy rozwoju rodziny a polityka społeczna (s. 90-102). Warszawa: Rządowa Rada Ludnościowa
• Kosacka K (2020). The narratives about contentment in two generations of digital natives. Annales Universitatis Mariae CurieSklodowska. Sectio J Paedagogia-Pyschologia, 33(3), 49–66.
• Kuryś-Szyncel K, Jankowiak B (2015). Związki intymne jako autorskie projekty życia – próba konceptualizacji ponowoczesnych wzorców relacji. Studia Edukacyjne nr 37, pp. 257-273. DOI: 10.14746/se.2015.37.15
• Lee CM, Cadigan JM, Rhew IC (2020). Increases in loneliness among young adults during the COVID-19 pandemic and association with increases in mental health problems. J Adolesc Health 67: 714-717
• Lew-Starowicz Z (2016). Rozmówki małżeńskie. Wydawnictwo Czerwone i Czarne.
• Mandal E (2008). Miłość, władza i manipulacja w bliskich związkach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
• Mandal E (2017). Kobiety, mężczyźni i bliskie związki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Obuchowska I (2001). Adolescencja. W: B.Harwas-Napierała, J.Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka (s.163-201). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
• Palus K (2010). Wybrane psychologiczne uwarunkowania braku partnera życiowego w okresie wczesnej dorosłości. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• Schmidt F (2015). Para, mieszkanie, małżeństwo. Dynamika związków intymnych na tle przemian historycznych i współczesnych dyskusji o procesach indywidualizacji. Warszawa-Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK
• Schnarch D (2018). Namiętne małżeństwo. Miłość, seks i bliskość w stałych związkach. Warszawa: Wydawnictwo Kropla
• Slany K (2008). Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
• Stańczak J, Stelmach K, Urbanowicz M (2016). Małżeństwa oraz dzietność w Polsce, dostęp w dniu 09.12.2022 z: https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5468/23/1/1/malzenstwa_i_dzietnosc_w_polsce.pdf
• Szeżyńska A (2021). Warsztat intymności dla par. Kraków: Wydawnictwo Otwarte.
• Szukalski P (2018). Fazy życia rodziny z perspektywy polityki społecznej. W: J.Hrynkiewicz, J.Witkowski, A.Potrykowska (red.), Fazy rozwoju rodziny a polityka społeczna (s. 60-73). Warszawa: Rządowa Rada Ludnościowa
• Twenge JM (2019). iGen. Dlaczego dzieciaki dorastające w sieci są mniej zbuntowane, bardziej tolerancyjne, mniej szczęśliwe − i zupełnie nieprzygotowane do dorosłości. I co to oznacza dla nas wszystkich. Sopot: Wydawnictwo Smak Słowa.
• Wasylewicz M (2016). Transformacja sposobu komunikowania się pokolenia X, Y, Z – bilans zysków i strat. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Pedagogika 13, 133-141
• Ziółkowski P (red.) (2015). Trening kompetencji rodzicielskich. Zbiór scenariuszy zajęć z rodzicami dla pedagogów i psychologów. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki